Chân dung vua Hàm Nghi
Vua Hàm Nghi (1871-1944), tên thật là Nguyễn Phúc Hàm Nghi, là vị hoàng đế thứ tám của triều Nguyễn. Ông lên ngôi vào năm 1884 khi mới 13 tuổi, trong bối cảnh chính trị và quân sự đầy thử thách với sự hỗ trợ của các phụ chính đại thần Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết. Hàm Nghi nổi bật với lòng yêu nước và tinh thần chống thực dân Pháp, một hình mẫu của lòng kiên cường và khát vọng độc lập.
Sau thất bại ở đồn Mang Cá vào tháng 7 năm 1885, vua Hàm Nghi phát động phong trào Cần Vương, kêu gọi nhân dân chống lại sự xâm lược của Pháp. Tuy nhiên, phong trào không thành công do thiếu sự đoàn kết và lực lượng không đồng đều. Tháng 9 năm 1888, vua bị bắt và bị lưu đày đến Alger, Algérie, sau khi bị phản bội bởi những kẻ nội phản. Trong suốt thời gian lưu vong, ông giữ lòng yêu nước và kiên trì trong sự phản kháng của mình.
Trong thời gian lưu đày, vua Hàm Nghi đã chuyển sang hội họa như một cách để quên nỗi buồn và tìm kiếm sự giải thoát khỏi hoàn cảnh đau khổ. Ông bắt đầu vẽ chân dung của mình và gia đình, sử dụng bút danh Tử Xuân hoặc Xuân Tử. Dưới sự hướng dẫn của họa sĩ Pháp Marius Reynaud, vua Hàm Nghi đã học hỏi kỹ thuật của trường phái Ấn tượng và Hậu Ấn tượng, tập trung vào ánh sáng và màu sắc tươi sáng, chủ yếu vẽ phong cảnh.
Ánh sáng buổi chiều Tháng 6 (năm 1905) sơn dầu, 30 x 46 cm, vua Hàm Nghi
Vua Hàm Nghi sử dụng kỹ thuật của trường phái Ấn tượng, với sự chú trọng vào việc mô tả ánh sáng và màu sắc tại các thời điểm khác nhau trong ngày. Ông hòa mình vào thiên nhiên và thể hiện sự cô đơn và nỗi nhớ quê hương qua các bức tranh. Những nét cọ mảnh, ngắn và vẽ nhanh của ông tạo ra các tác phẩm sống động, thể hiện rõ ảnh hưởng của các họa sĩ như Claude Monet và Alfred Sisley.
Bên cạnh đó, ông cũng chịu ảnh hưởng của trường phái Hậu Ấn tượng, thể hiện qua sự kết hợp màu sắc rực rỡ và cảm xúc mạnh mẽ. Ví dụ, bức tranh “Chiều tà” của vua Hàm Nghi có sự tương đồng rõ rệt với tác phẩm của Paul Gauguin, thể hiện sự giao thoa giữa phong cách phương Tây và ảnh hưởng Á Đông. Vua Hàm Nghi hiểu rõ văn chương, mĩ thuật Pháp nên đã trở thành một họa sĩ có tài. Dẫu vậy, vua vẫn giữ nguyên tập quán của dân tộc: đầu búi tó, quần the, áo dài Việt Nam.
Chiều tà (1915) sơn dầu, vua Hàm Nghi (ký Xuân Tử)
Hơn 100 năm sau, bức tranh Déclin du jour (Chiều tà) của cựu hoàng phát hiện được dưới nghệ danh Xuân Tử khi bán đấu giá ở Paris ngày 24/11/2010 đã bán được với giá 8.800 euro, nhưng không thể đưa về bảo tàng triều Nguyễn.
Từ 1895–1902, vua Hàm Nghi sáng tác ít nhất 25 bức tranh sơn dầu trên vải, chủ yếu là phong cảnh. Ông đã tổ chức ba triển lãm lớn tại Paris: tại bảo tàng Guimet (1904), phòng tranh Devember (1909), và triển lãm Mantelet-Colette (1926). Dù không học chính thức, ông được công nhận như một họa sĩ thực thụ ở Pháp, với các tác phẩm được trưng bày và đánh giá cao. Tuy nhiên, nhiều tác phẩm của ông đã bị mất trong cuộc chiến ở Algérie năm 1962 do hỏa hoạn.
Năm 2015, Amandine Dabat, một nghiên cứu sinh của Đại học Sorbonne, đã tổ chức triển lãm các tác phẩm của ông tại Paris, khẳng định vị thế và tầm ảnh hưởng của vua Hàm Nghi trong giới nghệ thuật.
Vua Hàm Nghi để lại một di sản nghệ thuật quý giá với nhiều tác phẩm hội họa và điêu khắc, thể hiện sự kết hợp giữa phong cách phương Tây và ảnh hưởng Á Đông. Các tác phẩm của ông không chỉ truyền tải sự u uất và lòng yêu nước mà còn góp phần vào sự hình thành nền hội họa hiện đại của Việt Nam.
Hàm Nghi được công nhận là họa sĩ hiện đại đầu tiên của Việt Nam, trước khi có Trường Mỹ thuật Đông Dương. Ông đã ảnh hưởng sâu rộng đến mỹ thuật Việt Nam và được công nhận tại phương Tây. Các bức tranh của vua Hàm Nghi không chỉ là tác phẩm nghệ thuật quý giá mà còn là minh chứng cho sự giao thoa văn hóa và ảnh hưởng của các trường phái hội họa Pháp đến nền hội họa Việt Nam.
Quang cảnh dinh thự của El Biar, sơn dầu 35 x 46 cm, vua Hàm Nghi
Vua Hàm Nghi, vua Duy Tân và vua Thành Thái là 3 vị vua yêu nước, dám đấu tranh chống lại thực dân Pháp trong thời kỳ Pháp thuộc. Tháng 5/2014, hài cốt vua Hàm Nghi ở làng Thonac (Pháp). Năm 2009, bài vị và di ảnh của vua Hàm Nghi được hội đồng Nguyễn Phúc tộc đưa về thờ tạ Thế Tổ Miếu (Hoàng thành Huế) Có đề xuất ghi công Vua Hàm Nghi trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam và nghiên cứu mua lại các tác phẩm của ông để bổ sung vào bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Huế, nhằm bảo tồn và phát huy di sản nghệ thuật của ông.
Khánh Linh